سیمای حضرت مهدی(عج) در اندیشه امام خمینی(س) - (قسمت اول)

 امام درباره مهدویت از جنبه‌های مختلف به طور زنده، آموزنده و کارآمد سخن گفته است که در این مقاله نموداری از سخنان ایشان طرح و تحلیل می‌شود. بی‌تردید مسئله مهدویت از جهات متعدد قابل طرح است، اما برخی جنبه‌های آن ویژگی و برجستگی خاص دارد. 

 ۱ـ نقش حضرت مهدی(عج) در نظام عالم

یکی از مباحث مهم مهدویت نقش آن حضرت در نظام آفرینش است. لذا در داده‌های دینی بر این نکته اصرار شده که زمین در پرتو وجود حجت خداوند پایدار است، و اگر جهت الهی لحظه‌ای در روی زمین نباشد زمین از هم متلاشی می‌شود، از جمله امام صادق علیه‌السلام، فرمود: «لوبقیت الارض بغیر امامٍ لساخت» (۱) یعنی اگر زمینی بدون امام باشد، فرو می‌ریزد و از هستی ساقط می‌گردد.

و در روایت دیگر امام باقر علیه‌السلام فرمود: «لو انّ الامام رُفع من الارض ساعةً لَماجت باهلها کما یموج البحر باهله» (۲) یعنی اگر امام و حجت خدا لحظه‌ای از زمین گرفته شود، زمین با اهل آن همانند دریا دچار اضطراب می‌شود. از این‌گونه روایات برمی‌آید که وجود حضرت مهدی(عج) به عنوان آخرین امام و حجت خداوند در زمین از ضروریترین نیازهای عالم آفرینش است، زیرا آن حضرت واسطه فیض خداوند در عالم است، و این حقیقت در اندیشه امام خمینی(س) به گونه‌ای زیبا تجلی کرده از جمله ایشان می‌گوید: «ولی‌الله اعظم و بقیة‌الله فی ارضه -ارواحنا لمقدمه الفداء- که واسطه فیض و عنایات حق تعالی است و دعای خیرش بدرقه امت جد بزرگوارش -صلی‌الله علیه و آله- می‌باشد…» (۳)

و هم‌چنین در اشعار نغز عرفانی خود نیز در چند مورد بر این نکته که در روایات آمده اشاره کرده از جمله گفته است:

حضرت صاحب زمان، مشکوٰة انوار الهی‏‏                        مالک کوْن و مکان، مرآتِ ذات لامکانی‏‏

مظهر قدرت، ولیّ‏‏ عصر، سُلطان دو عالم                        قائم آل مُحمّد، مهدی‏‏ آخر زمانی‏‏

با بقاءِ ذات مسعودش، همه موجود باقی‏‏                        بی‏‏ لحاظ اقدسش یکدم، همه مخلوق فانی‏‏

خوشه‏‏ چین خرمن فیضش، همه عرشیّ‏‏ و فرشی‏‏                        ریزه‏‏ خوار خوان احسانش، همه انسی‏‏ و جانی‏‏

از طفیل هستی‏‏‏‏ اش هستی‏‏ موجودات عالم                    جوهریّ‏‏ و عقلی‏‏ و نامیّ‏‏ و حیوانی‏‏ و کانی‏‏ (۴)

۲ـ حضرت مهدی(عج) عصاره موجودات

یکی از حقایق دیگر که درباره حضرت مهدی(عج) مطرح است و نوعاً در ره‌آورد عرفانی بزرگان اهل معرفت بیشتر مطرح شده آن است که قائم آل محمد(ص) عصاره پدیده‌های عالم خلقت است، زیرا آنها انسان کامل را قلب و خلاصه عالم می‌دانند لذا در کلمات برخی از آنان چنین آمده است: «آدمیان زبده و خلاصه کاینات و میوه درخت موجوداتند و انسان کامل زُبده و خلاصه آدمیان است. موجودات جمله به یک بار در تحت نظر انسان کامل‌اند.» (۵)

امام خمینی(س) که در عرفان همانند بسیاری از معاریف دیگر الهی دیدگاه بلندی دارد، با این رویکرد عرفانی درباره حضرت مهدی(عج) به عنوان یکی از مصداق های انسان کامل، کاملاً موافق بوده و خود نیز در این زمینه نکته‌های آموزنده بیان کرده از جمله گفته است: «وَ الْعَصْرِ، انَّ الْانْسانَ لَفى‏ خُسْرٍ؛ «1» عصر هم محتمل است که در این زمان حضرت مهدى- سلام اللَّه علیه- باشد، یا انسان کامل باشد که مصداق بزرگش رسول اکرم و ائمه هدى، و در عصر ما حضرت مهدى- سلام اللَّه علیه- است. قسم به عصاره موجودات عصر؛ فشرده موجودات، اینکه فشرده همه عوالم است، یک نسخه ‏اى است، نسخه تمام عالَم. همه عالَم در این موجود، در این انسان کامل، عصاره است و خدا به این عصاره قسم مى‏ خورد.» (۶)

همچنین در جای دیگر می‌گوید: «میلاد شکوهمند امام امت و عصاره خلقت و وارث نبوت، ولىّ عصر- عجل اللَّه تعالى فرجه الشریف- را به عموم مسلمین و مستضعفین تبریک عرض مى ‏کنم‏.» (۸)

۳ـ حضرت مهدی(عج) خاتم ولایت

خاتم ولایت از مباحث مهم و مسایل بنیادین عرفانی است که در آثار بزرگان اهل عرفان به تفصیل درباره آن بحث شده، و مسئله خاتم ولایت بودن حضرت مهدی(عج) به عنوان بهترین ره‌آورد اندیشه بسیاری از بزرگان اهل معرفت مطرح است که در کلمات برخی از آنان در این‌باره چنین تصریح شده است: «خاتم اولیاء تابع حکم شرع است چنان که مهدی(عج) که در آخر زمان می‌آید در احکام تابع شریعت حضرت محمد(ص) است، اما در معارف و علوم حقیقی همه انبیاء و اولیا تابع اوست، زیرا باطن او باطن حضرت محمد(ص) است. به این دلیل گفته شده که او حسنه‌ای از حسنات سید مرسلین است.» (۹)

وجود حضرت مهدی(علیه‌السلام) به عنوان آخرین امام و حجت خداوند در زمین از ضروریترین نیازهای عالم آفرینش است.

این مسئله در اندیشه عرفانی امام خمینی(س) نیز تجلی کرده است وی در این‌باره می‌گوید: «همان‌طوری که رسول اکرم به حسب واقع، حاکم بر جمیع موجودات است، حضرت مهدی همان‌طور حاکم بر جمیع موجودات است، آن خاتم رسل است، و این خاتم ولایت، آن خاتم ولایت کلی بالاصاله است و این خاتم ولایت کلی به تبعیت است.» (۱۰)

نکته اساسی که در کلام عرفا و سخن امام وجود دارد و نباید پوشیده بماند آن است که چون ولایت مهدی جلوه‌ای از ولایت مقام ختم مرتبت است به همین دلیل ولایت او ولایت کامله است و همه تابع ولایت او هستند.

۴ـ حضرت مهدی(عج) سرّ امتداد لیلة‌‌القدر

در روایتی از امام محمدتقی علیه‌السلام درباره لیلة‌القدر رسیده که فرمود: «یا معشر الشیعة خاصِموا بسورة انّا انزلناه فی لیلة القدر تفلحوا» (۱۱) یعنی ای شیعیان در مقام بحث باید با سوره مبارکه قدر استدلال نمایید تا پیروز شوید.

مراد حضرت آن است که در سوره قدر از نزول فرشتگان خبر داده و فرمود: «تنزل الملائکة والروح فیها باذن ربّهم» (۱۲) در این آیه جریان نزول فرشتگان با فعل مضارع بیان شده است که دلالت بر استمرار می‌کند بنابراین به نص قرآن کریم تا پایان دنیا فرشتگان با روح‌القدس در شب قدر به زمین فرود می‌آیند، پس باید بعد از پیامبر اکرم (ص) کسی که غیر از نبوت به همه صفات معنوی آن حضرت متصف است وجود داشته باشد و با فرشتگان و روح‌القدس سنخیت وجودی داشته باشد تا آنها در شب قدر در زمین به حضور او بیایند بی‌تردید هیچ کسی غیر از امام معصوم چنین شایستگی ندارد و مهدی موعود(عج) به عنوان آخرین پرچمدار امامت و ولایت تنها کسی است که سبب امتداد جریان نزول فرشتگان در شب قدر شده است. (۱۳)

بنابراین حضرت مهدی(عج) در واقع سرّ امتداد لیلة‌القدر است و وجود مبارک او سبب فرو آمدن فرشتگان در شب قدر می‌شود، این حقیقت در اندیشه امام خمینی(س) نیز به خوبی تبلور یافته از جمله می‌گوید: « اگر سرّ لیلةالقدر و سرّ نزول ملائکه در شب های قدر -که الآن هم برای ولیّ اعظم حضرت صاحب -سلام‌الله علیه- این معنا امتداد دارد- سرّ اینها را ما بدانیم، همه مشکلات ما آسان می‌شود.» (۱۴) و در جای دیگر با اشاره به مفهوم لیلة‌القدر با تفصیل بیشتری در این‌باره سخن گفته و چنین اظهار داشته است: «چون لیلة‌القدر، لیله توجه تام ولیّ کامل و ظهور سلطنت ملکوتیه او است، به توسط نفس شریف ولی کامل و امام عصر هر عصر و قطب هر زمان -که امروز حضرت بقیة‌الله فی‌الارضین، سیدنا و مولانا و امامنا و هادینا حجة بن الحسن العسکری ارواحنا لمقدمه الفداه، است، تغییرات و تبدیلات در عالم واقع شود. پس هر یک از جزئیات طبیعت را خواهد بطئی حرکت کند و هریک را خواهد سریع کند و هر رزقی را خواهد توسعه دهد، و هر یک را خواهد تضییق کند، و این اراده، اراده حق است و ظل و شعاع اراده ازلیّه و تابع فرامین الهیّه است.» (۱۵)

۵ـ نظارت حضرت مهدی(عج) به عملکرد ما

یکی از آموزنده‌ترین نکته‌ها در بحث مهدویت که اثر تربیتی عمیقی به همراه دارد، آن است که حضرت مهدی(عج) به طور مستقیم و غیر مستقیم ناظر بر عملکرد ماست. چون در روایات متعدد این مسئله مطرح شده که اعمال مردم در هفته به انسان کامل و حجت الهی عرضه می‌شود، چه این که او به عنوان خلیفه خداوند در زمین به طور مستقیم ناظر بر عملکرد انسان‌هاست و در قیامت به عنوان شاهد و گواه نسبت به اعمال انسان گواهی می‌دهد. از جمله در روایتی چنین آمده: «تعرض الاعمال یوم الخمس علی رسول‌الله و علی‌الائمة» (۱۶) یعنی اعمال مردم روز پنج‌شنبه بر رسول خدا و ائمه(علیهم‌السلام) عرضه می‌شود.

و در ذیل این آیه که فرمود: «فکیف اذا جئنا من کل امة بشهید و جئنابک علی هولاء شهیدا» (۱۷) یعنی پس چگونه است حالشان آنگاه که از هر امتی گواهی آوریم، و تو را به آنان گواه آوریم. در روایتی از امام صادق(ع) چنین نقل شده که فرمود: این آیه در خصوص امت محمد(ص) نازل شده که در هر عصری امامی از ما اهل بیت شاهد آنها و حضرت محمد(ص) شاهد ماست. (۱۸)

این حقیقت به عنوان یکی از زنده‌ترین آموزه‌های مسئله مهدویت در اندیشه امام خمینی(س) به صورت زیبا مطرح شده و ایشان با اشاره به این نکته که انسان از جهات مختلف تحت مراقبت‌های گوناگون الهی قرار دارد و مأموران الهی به طور دقیق عملکردهای انسان را کنترل و ثبت می‌کنند، در خصوص حضرت مهدی(عج) به عنوان یکی از کسانی که مراقب اعمال ماست و عملکرد بد ما سبب ناخشنودی آن حضرت می‌شود چنین اظهار داشته است: «حالا ببینید که تحت مراقبت هستید. نامه اعمال ما مى‏رود پیش امام زمان- سلام اللَّه علیه- هفته‏اى دو دفعه، به حسب روایت ... نکند که خداى نخواسته از من و شما و سایر دوستان ما و سایر دوستان امام زمان- سلام اللَّه علیه- یک وقت چیزى صادر بشود. که موجب افسردگى امام زمان- سلام اللَّه علیه- بشود» (۱۹) و در جای دیگر می‌گوید: «خلاف ما برای امام زمان سرشکستگی دارد، دفاتر را وقتی بردند خدمت ایشان، و ایشان دید شیعه‌های او... دارد این کار را می‌کند، این ملائکةالله که بردند پیش او دید، سرشکسته می‌شود امام زمان» (۲۰)

و هم‌چنین در وصیت‌نامه سیاسی-الهی خود به عنوان زنده‌ترین سند که بیانگر نکته‌های بسیار آموزنده و عمیق است درباره نظارت حضرات ائمه معصومین(ع) به خصوص حضرت مهدی موعود(ع) می‌گوید: «ما مفتخریم که ائمه معصومین از علی بن ابی طالب گرفته تا منجی بشر حضرت مهدی صاحب زمان علیهم الآف التحیّات والسلام که به قدرت خداوند قادر، زنده و ناظر امور است، ائمه ما هستند.» (۲۱) بی‌تردید طرح این مسئله برای همگان به خصوص عاشقان و شیعیان حضرت مهدی(عج) بهترین و مؤثرترین نکته تربیتی را به همراه دارد، زیرا هنگامی که انسان مؤمن و معتقد در کنار سایر اعتقادات دینی این باور مذهبی را نیز مورد توجه قرار دهد که نه تنها خداوند از طریق ناظران و مراقبانی چون فرشتگان خود بر ما و اعمال ما نظارت نامحسوس دارد، بلکه انسان کامل و امام هر عصر به عنوان خلیفه او نیز به طور نسبتاً محسوس ناظر اعمال انسان است و در این عصر همه رفتارهای ما تحت نظارت مستقیم و غیر مستقیم امام زمان(عج) قرار دارد و حضرت گذشته از آن که شاهد اعمال ماست در هفته نامه اعمال ما به محضر و حضور او عرضه می‌شود، به طور یقین مواظبت و مراقبت بیشتر خواهد نمود که عمل خلافی از او سر نزند، و از این رهگذر دل امام زمانش از او نرنجد و تلاش خواهد کرد که در حضور و محضر او ادب انسانی و اخلاق الهی را مراعات کند و به انجام وظایف بندگی خود پای‌بندی بیشتری داشته باشد. پس این اندیشه و کلام امام خمینی برای همگان به خصوص نسل نواندیش همه جوامع اسلامی پیام زنده و پُرباری به همراه دارد. امید است در عصری که اخلاق انسانی و دستورات اسلامی از سوی فرهنگ مهاجم استکبار جهانی شدیداً مورد تهدید قرار گرفته طرح این‌گونه حقایق الهی آن هم در قالب اندیشه و کلام مصلح بزرگ معاصر حضرت امام خمینی(س) مفید و نجات‌بخش واقع شود.

محمدامین صادقی اُرزگانی

منبع: فصلنامه حضور، ش 51، ص 136-152

منبع:http://www.imam-khomeini.ir